Βασικοί κανόνες ορθογραφίας

Είναι αλήθεια πως η ορθογραφία αποτελεί έναν από τους πονοκεφάλους τόσο των παιδιών όσο και των γονέων, αλλά και των δασκάλων που προσπαθούν με διάφορες τεχνικές να κάνουν τα παιδιά να αποφεύγουν όσο το δυνατόν περισσότερο τα λάθη. Μαγικός τρόπος να γίνουν όλοι ορθογράφοι δεν υπάρχει. Απαιτείται συνεχής προσπάθεια, διάβασμα βιβλίων σχολικών και εξωσχολικών, γράψιμο και διαρκής αναμόχλευση των γνώσεων.

Ωστόσο, κάποιοι απλοί κανόνες μπορούν να κάνουν τη ζωή μας ευκολότερη και να μας προστατεύσουν από πληθώρα λαθών. Μαζέψαμε λοιπόν και παραθέτουμε κάποιους εξ αυτών (όχι όλους φυσικά) με την ελπίδα να βοηθήσουμε και να βοηθηθούμε...

 ΡΗΜΑΤΑ

1. Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής στο α' ενικό πρόσωπο τελειώνουν πάντα σε –ω (ποτέ σε ο), π.χ. τρέχω

2. Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής στο β' και γ' ενικό πρόσωπο τελειώνουν πάντα σε –ει (ποτέ σε –η ή –ι ή –οι ή -υ), π.χ. τρέχεις, τρέχει

3. Τα ρήματα της παθητικής φωνής στο α', β', γ' ενικό και στο γ' πληθυντικό πρόσωπο τελειώνουν πάντα σε –αι (ποτέ σε –ε), π.χ. κάθομαι, κάθεσαι, κάθεται, κάθονται 

4. Τα ρήματα της παθητικής φωνής στο α' και β' πληθυντικό πρόσωπο τελειώνουν πάντα σε –ε (ποτέ σε –αι), π.χ. καθόμαστε, καθόσαστε. 

4α. Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής στο α' και β' πληθυντικό γράφονται πάντα με -ε, π.χ. τρέχουμε, τρέχετε

Ένα μικρό στιχάκι μας βοηθάει να θυμόμαστε τους κανόνες 3 και 4:

«Εμείς κι εσείς με –ε και όλοι οι άλλοι με –αι»

5. Τα ρήματα σε -άβω, γράφονται με -β

παραδείγματα: ανάβω, θάβω, ράβω, σκάβω

Εξαιρούνται τα: αναπαύω, απολαύω, θραύω (σπάζω),  ψαύω (ψηλαφώ, αγγίζω)

6. Τα ρήματα σε –έβω και -έβομαι γράφονται με -ευ
π.χ. γυρεύω, κλαδεύω, παλεύω

Εξαιρούνται τα: κλέβω, σέβομαι

7. Τα ρήματα σε –ένω, -ένομαι γράφονται με αι
π.χ. ζεσταίνω, ανεβαίνω, υφαίνω, φαίνομαι

Εξαιρούνται τα: δένω, πλένω, μένω [και τα λαϊκά: κρένω (μιλώ, απαντώ), ψένω (ψήνω), γένομαι (γίνομαι)]

8. Τα ρήματα σε -έρνω, γράφονται με ε
π.χ. γδέρνω, γέρνω, φέρνω

Εξαιρείται το : παίρνω

9. Τα ρήματα σε -ιάζω, -ιάζομαι, γράφονται με ι
αγκαλιάζω, νευριάζω, βιάζομαι

Εξαιρούνται τα: αδειάζω, μοιάζω, μονοιάζω, χρειάζομαι, νοιάζομαι

10. Τα ρήματα σε -ίζω, -ίζομαι, γράφονται με ι
π.χ. ανθίζω, αντικρίζω, σφουγγίζω, σφουγγαρίζω, φτερνίζομαι κλπ.

Εξαιρούνται τα: μπήζω, πήζω, πρήζω, αναβρ(λ)ύζω, δακρύζω, γογγύζω, ολολύζω, κατακλύζω, κελαρύζω, συγχύζω, σφύζω, τανύζω, δανείζω, αθροίζω

11. Τα ρήματα σε -λω, γράφονται με λλ
αναβάλλω, ανατέλλω, ποικίλλω 

(με λλ μόνο στον ενεστώτα, παρατατικό και εξακολουθητικό μέλλοντα, Οι άλλοι χρόνοι με ένα -λ, π.χ. έχει ανατείλει, έχω προσβάλει) 

Εξαιρούνται τα: θέλω, οφείλω

12. Τα ρήματα σε -ώνω, γράφονται με -ω (ωμέγα) στην παραλήγουσα
πληρώνω, κλειδώνω, γλιτώνω, στρώνω

13. Τα ρήματα σε -σω, γράφονται με -σσω
π.χ. αναπτύσσω, απαλλάσσω, συμπτύσσω

εξαιρείται: αρέσω

14. Τα ρήματα σε -τω, γράφονται με -ττω
π.χ. πλήττω, φρίττω, εισπράττω

Εξαιρούνται: θέτω, κείτομαι

15. Τα ρήματα σε -(ι)νω, γράφονται με
α): -ι

π.χ. δίνω, κλίνω, πίνω

β): με -η
π.χ. αφήνω, σβήνω, στήνω, ψήνω
γ): με -υ
λύνω, μολύνω, ευκολύνω, αμβλύνω, ντύνω, γδύνω, ξύνω, φτύνω, χύνω, διευθύνω, αμύνομαι, απομακρύνω, ενθαρρύνω, επιβραδύνω, επιμηκύνω, καταπραΰνω, λαμπρύνω, μακρύνω, μικρύνω, σμικρύνω, μεγεθύνω, παροτρύνω
δ): με -ει
κλείνω, τείνω

16. Στα ρήματα της ενεργητικής φωνής, που τονίζονται στη λήγουσα, στον αόριστο η παραλήγουσα γράφεται με –η (ήτα), π.χ. αγαπώ-αγάπησα, ρωτώ-ρώτησα κλπ.

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

ΑΡΣΕΝΙΚΑ

1. Όσα τελειώνουν σε –ης, γράφονται με –η (ήτα), π.χ. μαθητής, εργάτης

2. Όσα τελειώνουν σε –ώτης, γράφονται με με –ω (ωμέγα), π.χ. στρατιώτης, πατριώτης

Εξαιρούνται: αγρότης, δημότης, προδότης, τοξότης, ιππότης, δεσπότης, δότης

3. Όσα τελειώνουν σε –ώνας, γράφονται με –ω (ωμέγα), π.χ. ελαιώνας, αγκώνας, Παρθενώνας

Εξαιρούνται: κηδεμόνας, ηγεμόνας, κανόνας, Μακεδόνας

4. Όσα τελειώνουν σε –ος γράφονται με –ο (όμικρον) στον ενικό αριθμό και με –οι (όμικρον γιώτα) στον πληθυντικό, π.χ. δρόμος-δρόμοι, πόνος-πόνοι, φόνος-φόνοι κλπ.

ΘΗΛΥΚΑ

1. Όσα τελειώνουν σε –η, γράφονται με –η (ήτα), π.χ. φωνή, νίκη, βροχή

2. Όσα τελειώνουν σε –ισα, γράφονται με –ι και δύο σ, π.χ. γειτόνισσα, αρχόντισσα, συμπολίτισσα, φόνισσα

Εξαιρούνται: Λάρισα, σάρισα

3. Όσα τελειώνουν σε –τρια, γράφονται με –ι (γιώτα), π.χ. μαθήτρια, φοιτήτρια

4. Όσα τελειώνουν σε –ιδα, ινα, ιλα,, γράφονται με –ι (γιώτα), π.χ. δεσποινίδα, Κωνσταντίνα, μαυρίλα

Εξαιρούνται: χλαμύδα, σειρήνα, αρβύλα

5. Όσα τελειώνουν σε –ια, γράφονται με –ι (γιώτα, π.χ. βραδιά, ξενιτιά, αρμαθιά.

Εξαιρούνται: όσα παράγονται από ρήματα σε –ευω, τα οποία γράφονται με –εια, π.χ. γιατρειά, δουλειά κλπ

ΟΥΔΕΤΕΡΑ

1. Όσα τελειώνουν σε –ο γράφονται με ο (όμικρον), π.χ. βουνό, πεύκο, έλατο

2. Όσα τελειώνουν σε –ι γράφονται με ι (γιώτα), π.χ. παιδί, παιχνίδι, στολίδι, τραπέζι κλπ.

Εξαιρούνται: βράδυ, δάκρυ, δίχτυ, δόρυ, στάχυ

ΠΡΟΣΟΧΗ: Το βράδυ στη γενική του ενικού και σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού, γράφεται με –ι (γιώτα), βραδιού, βράδια, βραδιών

3. Όσα τελειώνουν σε –ος, στον πληθυντικό γράφονται με –η (ήτα), π.χ. δάσος-δάση, άλσος-άλση, βάρος-βάρη

4. Όσα τελειώνουν σε –τήρι, γράφονται με -η (ήτα) στην παραλήγουσα, π.χ. εργαστήρι, πατητήρι, ποτήρι

5. Όσα τελειώνουν σε –ιμο, γράφονται με –ι (γιώτα), π.χ. ντύσιμο, βάψιμο, γράψιμο, ξύσιμο

Πότε έχουμε –γγ και πότε –γκ;

-γγ έχουμε:

1) σε περίπτωση σύνθετης λέξης στην οποία το πρώτο συνθετικό τελειώνει σε -ν και το δεύτερο αρχίζει από γ (π.χ. συγγενής, συγγραφέας, εγγαστρίμυθος),

2) σε άλλες περιπτώσεις στις οποίες έχει παραδοθεί ιστορική ορθογράφηση με -γγ- (π.χ. λάρυγξ-λάρυγγος απ' όπου λαρύγγι, σύριγξ-σύριγγος απ' όπου σύριγγα

3) λέξεις αβέβαιης ετυμολογίας, όπου μπορεί να υπάρχει σύνθεση με -ν και γ-, π.χ. εγγύς

4) άλλες λέξεις με τέτοια καθιερωμένη γραφή, π.χ. άγγελος, γογγυσμός, Αγγλία, Ουγγαρία),

-γκ έχουμε:

1) στις λέξεις ξένης προέλευσης που στα ελληνικά δεν έχουν μακρά ιστορία ορθογράφησης με -γγ-, άρα στην ουσία στις σχετικά πρόσφατα φερμένες λέξεις (π.χ. ζούγκλα, τσίγκος, μάγκας)

2) στην περίπτωση σύνθεσης με -ν και κ- (π.χ. έγκυος, εγκύπτω, εγκρίνω, πάγκοινος, συγκοινωνία, συγκομιδή)

3) σε άλλες περιπτώσεις στις οποίες έχει παραδοθεί ιστορική ορθογράφηση με -γκ- (π.χ. αγκύλη, άγκυρα, αγκάλη-αγκαλιά)

4) στην αρχή όλων των λέξεων για την παράσταση του ήχου «γκ»

ΑΥ και ΕΥ
Πότε τα –αυ και –ευ, διαβάζονται αβ και εβ και πότε αφ και εφ;

Οι συνδυασμοί των φωνηέντων α (άλφα) υ (ύψιλον) και ε (έψιλον) υ (ύψιλον) προφέρονται αβ και εβ όταν ακολουθεί φωνήεν ή ηχηρό σύμφωνο (γ, β, δ, ζ, λ, μ, ν, ρ)

Προφέρονται αφ και εφ όταν ακολουθεί το –ξ ή κάποιο άηχο σύμφωνο (κ, π, τ, χ, φ, θ, σ)

Γράφονται με κεφαλαίο στην αρχή

• τα κύρια ονόματα, π.χ.: Μιχάλης, Όμηρος, Πλάτων  κτλ.
• τα ονόματα τόπων, επωνυμίες ιδρυμάτων, πανεπιστημιακών σχολών, εταιρειών, συλλόγων, ονόματα δρόμων κ.ά., π.χ.: Ηράκλειο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ασπίς Χρηματιστηριακή, Σύλλογος Διαζευγμένων, Οδός Παπαχαραλάμπη κτλ.
• τα εθνικά και τα τοπωνυμικά, π.χ.: Έλληνας, Ρωμαίος, Αθηναίος, Λακκιώτης κτλ.
• τα ονόματα των μηνών, των ημερών της εβδομάδας, των εορτών και σημαντικών ιστορικών γεγονότων ή επετείων π.χ.: Ιούλιος, Δευτέρα, Πάσχα, Ραμαζάνι, Γαλλική Επανάσταση, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος κτλ.
• οι λέξεις Θεός, Χριστός, Άγιο Πνεύμα, Παναγία, τα συνώνυμα των προηγουμένων καθώς και καθετί που σχετίζεται με το θείο, π.χ.: Πανάγαθος, Σωτήρας, Αμνός, Θεία Πρόνοια, Μεγαλόχαρη, Ζωοδόχος Πηγή, Βούδας, Αλλάχ, Μεγάλο Πνεύμα κτλ.
• λέξεις που κρίνεται σκόπιμο να εξαρθεί το νόημά τους: Πρόεδρος της Βουλής
• τίτλοι τιμής: Αξιωματικός της Λεγεώνας της Τιμής, Βαρώνος, Δούκας κτλ.
• η λέξη άγιος όταν δηλώνει εκκλησία ή δρόμο: Άγιος Φανούριος, οδός Αγίου Κωνσταντίνου κτλ.
• τα ονόματα των έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης: ο "Προμηθεύς Δεσμώτης" του Αισχύλου, η "Οδύσσεια" του Καζαντζάκη, ο πίνακας "Το Κρυφό Σχολειό" του Γύζη, η "Ωραία Κοιμωμένη" του Χαλεπά κτλ.

Γράφονται με μικρό γράμμα στην αρχή

• όλες οι λέξεις που παράγονται από τα προηγούμενα, π.χ: ομηρικά έπη, ελληνική ποίηση, σολωμική ποίηση, αθηναϊκά έθιμα, κυριακάτικο γεύμα, αυγουστιάτικες ζέστες (αλλά, Οκτωβριανή Επανάσταση), πασχαλινό αρνί, ελληνικός, αγγλικός, σωτηριολογικά θέματα κτλ.
• τα επίθετα που σημαίνουν οπαδούς θρησκειών: χριστιανός, μωαμεθανός, βουδιστής, καθολικός κτλ.

Ο δάσκαλος του Γ2

Μιλτιάδης Ζωγράφος